Od lat w mediach światowych kryzys kapłaństwa w Kościele katolickim jest jednym z ulubionych tematów. Jego objawy widzi się w ujawnionych ostatnio grzechach i przestępstwach seksualnych pewnej liczby księży (w części już nieżyjących), przez wiele lat tolerowanych i ukrywanych przez ich przełożonych. Jest to na pewno kryzys moralny konkretnych księży i kryzys instytucjonalny biurokracji kościelnej. Lecz nie nazwałbym go kryzysem kapłaństwa jako takiego. Druga połowa dwudziestego wieku była świadkiem innego kryzysu; w licznych odstępstwach kapłanów i dramatycznym spadku powołań w krajach, które były prawdziwymi kopalniami powołań, takich jak Stany Zjednoczone, Holandia czy Irlandia. Ten ostatni był w dużej mierze skutkiem innego kryzysu, kryzysu doktrynalnego, niepewności co do tożsamości kapłana i jego roli w Kościele. Taki kryzys objawił się w wielu krajach w procesie wdrażania reform zadekretowanych przez Sobór Watykański II.
Pytanie, które sobie stawiam, czy ten kryzys musi dotknąć i Polskę? 

Kryzys doktrynalny
 

Dwa były źródła kryzysu doktrynalnego kapłaństwa. Z jednej strony, w zaobserwowanej przez Sobór Watykański II konieczności docenienia roli laikatu i nowej wizji stosunku kapłanów do świeckich. A z drugiej, był on tylko częścią ogólniejszego kryzysu doktrynalnego: w imię ekumenizmu i „otwartości” Kościoła na świat współczesny, proponowano dość drastyczną rewizję wielu elementów tradycyjnego nauczania. Eklezjologia była jednym przykładem. W tych propozycjach odwoływano się, jeśli nie do jego dokumentów, to do tak zwanego „ducha” Soboru. Jak się to rozegrało w stosunku do zrozumienia kapłaństwa katolickiego?   
 

Ucieczka od klerykalizmu
 

Już w pierwszej połowie dwudziestego wieku wielu teologów twierdziło, że wzajemny stosunek kapłanów i świeckich z Kościele nie odpowiadał aspiracjom i możliwościom współczesnego laikatu, i że był teologicznie fałszywy. Został bowiem skażony klerykalizmem. Klerykalizm to sytuacja, gdy jak to określił ks. Andrzej Zuberbier, urząd kapłanów i biskupów „interpretuje się… nie tyle w ewangelicznej kategorii służby, co w kategoriach właściwych władzy świeckiej, jako godność i pewnego rodzaju panowanie, które wymagają od innych jedynie szacunku i biernego posłuszeństwa” [1]. Członkowie kleru zaczynają się uważać, i są uważani przez wiernych, za specjalną kastę, odróżnianą od „ludu”. 
 

Sobór przeciwstawiał się temu przez podkreślanie „służebności” kapłaństwa wyświęconych i przypominanie, że i świeccy chrześcijanie „wcieleni przez chrzest w Chrystusa… [są] na swój sposób uczestnikami kapłańskiego, prorockiego i królewskiego urzędu Chrystusowego” (KK 31, por. DA 2-3). 
 

Kapłan czy wyświęcony świecki? 
 

Wkrótce po Soborze niektórzy teologowie widzieli w tradycyjnym języku o święceniach i ich skutku w duszy wyświęconego (takich jak charakter sakramentalny) niebezpieczeństwo powrotu do „kastowego” pojęcia urzędu i pomniejszania przywoływanej przez Sobór godności laikatu. Głosili opinię, że nie istnieje zasadnicza, ontologiczna różnica między wyświęconym kapłanem i wiernym świeckim: prezbiter to świecki, któremu powierzono pewne funkcje duszpasterskie i liturgiczne.
 

Teologiczną podstawę i legitymizację tego poglądu znajdowali, wydaje mi się, w raczej radykalnej zmianie optyki eklezjologicznej, bardziej przychylnej tezom eklezjologicznym części protestantyzmu. Przesuwa ona akcent z Misterium Kościoła, ze zrozumienia Kościoła jako znaku i narzędzia działalności Chrystusa (por. KK 1 tytuł), na Kościół jako wspólnotę wierzących w Chrystusa i usiłujących żyć według Jego nauki. Takie spojrzenie kwestionuje doktrynę „realizmu sakramentalnego”, prawdy, że sakramenty są aktami Chrystusa przez posługę ludzkich szafarzy i powodują zaistnienie duchowej rzeczywistości, którą oznaczają. 
 

To odbiło się na zrozumieniu sakramentu kapłaństwa. Święcenia nie powodują rzeczywistej przemiany w osobie wyświęconego, jego konsekracji i konformacji do Chrystusa Głowy i Kapłana. Są tylko kościelnym aktem zlecającym wybranym ochrzczonym konkretne funkcje. Różnica między wiernymi świeckimi i wyświęconymi jest prawna, funkcyjna, ale nie jest to różnica zasadnicza, ontologiczna. 
 

Jeśli tylko funkcja?
 

Takie zrozumienie kapłaństwa służebnego miało konsekwencje w życiu Kościoła i samych kapłanów. Funkcje są, w jakimś sensie, zewnętrzne do człowieka i dlatego zasadniczo tymczasowe. Mogą tracić sens w zmienionych warunkach, mogą już więcej nie przystawać do moich celów osobistych czy religijnych. Dlatego może być rzeczą pozytywną i wskazaną porzucić także funkcję posługi kapłańskiej i nikt nie powinien mieć do mnie o to pretensji.  
 

Lecz porzucenie „realizmu sakramentalnego” ma szerszy wpływ na życie Kościoła, także na wizję i praktykę ich misji u kapłanów. Pomniejsza ono rolę i godność sakramentów w ogóle, także Eucharystii. Z konieczności będzie się w nich widziało tylko, czy zasadniczo, rytualne, symboliczne wyrażanie ludzkiej pobożności, a więc, jak wszystkie symboliczne deklaracje, rzeczą drugorzędną w stosunku do prawdziwej misji chrześcijanina, głoszenia Ewangelii i budowaniu świata opartego na miłości bliźniego. W tej sytuacji kapłan, który tak wielką część swego czasu i energii poświęca na coś drugorzędnego i jakby odciągającego go od jego prawdziwego zadania „budowania Królestwa Bożego”.