Wstęp

 Filozofia Hegla jako ostatnia zawiera wykład wielkiego systemu filozoficznego. Jednym ze składników heglizmu jest filozofia polityczna. Bez względu na ocenę metafizyki, antropologii, epistemologii systemów, filozofia państwa jest wyrazem zaangażowania filozofa w politykę oraz wrażliwość na wydarzenia macierzystej epoki. Począwszy od czasów starożytnych, od Platona, Arystotelesa, przez średniowiecze zawsze spotyka się określone wizje państwa. Jakkolwiek nie ocenia się całego systemu filozoficznego, filozofia polityczna przedstawia konkretne badanie rzeczywistości. Jest najbliższa duchowi ludzkiemu, gdyż wszyscy żyjemy w państwie i mamy mniejszy lub większy kontakt z polityką swoich czasów. Tak też i koncepcja państwa Hegla jest wyrazem, z jednej strony jego epoki, a z drugiej poszukiwaniem ponadczasowych rozwiązań.

Filozofię polityczną Hegla przedstawię w oparciu o Historię Filozofii Frederica Coplestona oraz Filozofię Nowożytna Zbigniewa Kuderowicza. Zamierzam ukazać poszczególne części organizmu jakim jest państwo, jego rolę i znaczenie, krótko omówię koncepcję ustroju Hegla, poruszę temat wolności jednostki i państwa.

I. Rodzina – społeczeństwo obywatelskie - państwo

Z Zasad filozofii prawa wynika, że elementami składowymi państwa są: rodzina, społeczeństwo obywatelskie i państwo jako jedność tego, co ogólne, i tego, co szczegółowe*[1]. Miejsce każdego z tych składników w relacji do innych ma jedynie charakter pojęciowy, ontologiczny. Nie ma samej rodziny, nie ma również społeczeństwa obywatelskiego, państwa. Społeczeństwo obywatelskie przede wszystkim istnieje ze względu na składniki jakimi są rodziny, a jako suma rodzin zorganizowanych instytucjonalnie w społeczeństwo istnieje jako państwo. Dialektyczne rozwinięcie pojęcia państwa jest procesem pojęciowym, który nie jest równoznaczny stwierdzeniu, że – w sensie historycznym – najpierw istniała rodzina, później społeczeństwo obywatelskie, a jeszcze później państwo, tak jakby pojęcia te wzajemnie się wykluczały[2]

Rodzina zostaje określona przez Hegla jako bezpośredni, czyli naturalny duch etyczny[3]. Jest naturalnym tworem, zapleczem i organiczną częścią społeczeństwa. Rodzina składa się z indywiduów, państwo z grupy rodzin składających się na społeczeństwo obywatelskie. Jest (rodzina – RT) społecznością logicznie pierwotną[4]. Mimo trwałości instytucji, jaką jest, rodzina, cechuje się ona zmierzaniem ku rozpadowi. Każda rodzina wprowadza do społeczeństwa nowe jednostki ludzkie, które opuszczają swoją pierwotną rodziną i zakładają nową. Jeżeli spoglądać na rodzinę w ten sposób, trzeba dodać, że zawiera ona w sobie zarodki swego rozpadu[5].

Kolejnym punktem jest społeczeństwo, stanowiące drugi moment rozwoju etyki społecznej[6]. Jednostki, jak u Arystotelesa, nie mogą żyć same. W swojej egzystencji skazane są na współegzystowanie z innymi ludźmi. Niewystarczalność zmusza do bycia członkiem większej wspólnoty. Dla usprawnienia działania wspólnoty, Hegel wprowadza pojęcie korporacji, będących koroną społeczeństw. Wypełniają one swoje zadanie, jeżeli reprezentują interesy swoich członków. Jednostka nie jest z góry przeznaczona do danej korporacji. O przynależności decyduje wolny wybór. Co więcej, organizacja jednostek w społeczeństwo wynika nie tyle z dążenia do osiągnięcia większych dóbr. W państwie następuje zmiana nastawienia jednostek, przechodzą od egoizmu do troski o dobra społeczne. Społeczeństwo wyzwala od siebie (jednostki przełamują zwierzęcy egoizm), w zamian dając spełnienie moralne. Jednostka uświadamia sobie siebie jako członka całości w ten sposób, iż jej podmiotowość zostaje nie unicestwiona, lecz spełniona[7].

Koncepcja heglowskiego państwa, zwraca uwagę, że państwo jest i nie jest tworem abstrakcyjnym. Państwa nie można wskazać bezpośrednio[8]. Nie ma takiego obiektu, według Hegla, do którego można zwrócić się bezpośrednio. Z drugiej strony każde państwo znajdujące się na mapie politycznej istnieje jako zbiór elementów mniej lub bardziej konkretnych. Nie ma np.: społeczeństwa obywatelskiego jako takiego. Są tylko jednostki, konkrety. Dlatego celem państw jest zapewnienie maksymalnego rozwoju osobistej wolności; rozwój ten daje się pogodzić z suwerennymi prawami woli powszechnej. Choć więc podkreśla, iż stabilność państwa wymaga, by jego członkowie zgodnie z różnymi umiejscowieniami i uzdolnieniami swoim celem czynili cel ogólny, to domaga się również, by państwo było naprawdę środkiem do urzeczywistnienia ich subiektywnych dążeń[9].

Zwracając uwagę na patetyczny sposób mówienia o państwie przez Helga, Frederic Copleston podaje trzy punkty wyjaśniające. Przede wszystkim państwo będące wyrazem ducha obiektywnego jest Boskie. Podobnie jak sam Absolut także i państwo jest tożsamością w zróżnicowaniu, choć – rzecz oczywista – w bardziej ograniczonej skali[10]. Po drugie, należy pamiętać, że Hegel, jak Platon, mówi o państwie idealnym. Nie zamierza przez to negować możliwości oceny krytycznej państwa. Nie zamierza sugerować, że historyczne państwa nie podlegają krytyce[11]. W Zasadach filozofii prawa Hegel pisze: (…) jeśli jednostka buduje sobie świat takim, „jakim być powinien”, to świat ten ma wprawdzie egzystencję, ale tylko w jej mniemaniu – w elemencie nader podatnym, któremu można wmówić wszystko, co się chce[12]. Jakkolwiek zdanie powyższe odniesione jest do zadań filozofii, to jego zastosowanie do myśli o zasadności krytyki państwa ma sens[13]. Po trzecie, dojrzałe czy w pełni rozwinięte państwo zachowuje zasadę osobistej wolności rozumianą w potocznym sensie[14]. Innymi słowy, w sytuacji konfliktu między wolą jednostki a państwa, górę powinna wziąć wola ogólna. Przede wszystkim dlatego, że działanie jednostki wykraczające poza ramy państwa, będące sprzeczne z jego interesami nie jest wolne, nie jest wodnością. Wolność pojawia się w ramach państwa. Wolny jest ten, kto działa zgodnie z interesem państwa.

Zawsze przy omawianiu filozofii politycznej bardzo ważnym aspektem pozostaje wybór ustroju, który myśliciel uważa za najważniejszy. Hegel popierał o model ustroju opierający się  o przedstawicielstwo, ale nie jednostek, lecz korporacji inaczej zwanych stanami[15]. Takie podejście ma chronić państwo przed znalezieniem się w ręku jednej osoby lub grupy osób. Mimo wszystko, potencjalnie każdy ustrój może być zaakceptowany. Są oczywiście takie, które nie spełniają heglowskiej zasady podmiotowości i wymogów wykształconego rozumu[16]. Mówiąc inaczej, ustrój bardziej rozumny oznacz ustrój bardziej liberalny, w tym przynajmniej sensie, iż musi wyraźnie pozwalać na swobodny rozwój jednostkowej osobowości i szanować prawa jednostek[17].