Mass media w wychowaniu 

Zalew informacji

Społeczeństwo tworzy kulturę poprzez przedmioty, które współistnieją z człowiekiem od początku jego życia. Nauczanie i wychowanie powinno przygotować młodego odbiorcę kultury z jednej strony do umiejętnego korzystania z osiągnięć techniki a z drugiej zaopatrzyć w filtr, który ochraniałby jednostkę przed zalewem informacji.

Zadania szkoły

Jednym z zadań szkoły jest przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie, które wkracza w sferę informacyjną. Propozycja fuzji środków masowego przekazu, przyjęta przez ekspertów UNESCO, zawiera:
– informowanie (dostarczanie informacji w formie dostępnej i użytecznej dla odbiorcy),
– socjalizacja i integracja (kształtowanie świadomości społecznej ludzi, warunkującej ich uczestnictwo w życiu zbiorowym, wzajemne zrozumienie i skuteczne działanie),
– zachowanie spuścizny przeszłości oraz dorobku kultury, a jednocześnie pokazywanie, co w niej powstaje nowego, 
– umożliwienie ludziom uczestnictwa w kulturze i dostarczenie rozrywki,
– pełnienie roli pośrednika w systemie władzy (między rządzącymi a rządzonymi), forum debaty i dyskusji publicznej,
– pełnienie roli narzędzia w zarządzaniu i kierowaniu życiem zbiorowym,
– udział w życiu gospodarczym (same środki przekazu są przedsiębiorstwami, ale też stymulują rozwój ekonomiczny),
– oświata i wychowanie (środki masowego przekazu upowszechniają wiedzę, kształtują systemy wartości określające aspiracje i pobudzające motywacje indywidualnego i zbiorowego działania)1.

Rozpatrując złożoność celów edukacyjnych w kontekście problematyki środków masowego przekazu nasuwają się na myśl nurty i mody panujące w naukach humanistycznych ubiegłego XX wieku oraz przyczyny, które je uwarunkowały. "Od kilku lat UNESCO lansuje dla różnych dziedzin humanistyki nadrzędną zasadę globalizmu. Globalizm jest – z jednej strony – naturalną konsekwencją modnego w latach 60. strukturalizmu i dzieli z nim złożoność i wieloznaczność. Trudno bowiem ustalić jednoznacznie czy jest on istotnie nadrzędną zasadą metodologiczną nową filozofią współczesnego świata, czy też tylko światopoglądem niektórych badaczy. Niewątpliwie jest to dążenie do całościowego ujmowania najważniejszych współczesnych zagadnień świata, do poszukiwania podobieństw mimo istniejących różnic"[2].

Narodziny sztuki audiowizualnej

Sztuka audiowizualna narodziła się pod koniec XIX wieku. W początkowym okresie swego istnienia miała złą opinię u intelektualistów. Uważano ją bowiem za "rozrywkę dla plebsu". Mimo to środki wyrazu sztuki filmowej rozwijały się szybko, a widzowie szybko uczyli się języka filmu i jego konwencji. Równocześnie z nową techniką filmową powstał nowy język, nowy sposób pokazywania fabuły. Film jako sztuka audiowizualna budził wiele sprzeczności wśród pedagogów i nauczycieli. Obawiali się oni niekorzystnego wpływu filmu na wychowanków, bowiem uważali film za "wulgarną" rozrywkę. Już w 1917 roku powołano w Anglii Komisję Filmową przy Radzie Moralności Publicznej, której zadaniem było badanie wpływu filmu na młodego widza. Komisji chodziło o to, czy film sprzyja czynom aspołecznym. Wyniki prac Komisji były, jak na ówczesny kompleks antyfilmowy i kinofobię intelektualistów, zdumiewające. Uznano, że film oddziałuje pozytywnie na młodego widza.

Początki wychowania filmowego

Anglia była "krajem, w którym już latach trzydziestych dostrzeżono znaczenie i walory filmu fabularnego jako środka wychowania. Pierwsze próby wprowadzenia elementów wiedzy o filmie do szkół różnych szczebli i klubów młodzieżowych datują się w Wielkiej Brytanii z lat 30. Były to jednak wypadki sporadyczne. Organizowano również poranki dla dzieci. Brytyjski Instytut Filmowy publikował dla nauczycieli specjalny biuletyn, w którym omawiano bieżący repertuar kin z punktu widzenia potrzeb szkoły"[3]. 

Tymczasem nadal prowadzono badania nad wpływem filmu na dzieci i młodzież. Wynik badań był jednoznaczny: oddziaływanie filmu jest silne. Jednocześnie pedagodzy utwierdzali społeczeństwo, że nauczanie elementów wiedzy o filmie jest najlepszą metodą rozwijania dobrego gustu w zakresie filmu u dzieci i młodzieży. Stanowi ponadto środek uodporniający na nieodpowiednie treści dla wieku młodocianego. "Żyjemy w świecie, w którym środki masowego przekazu są wszechobecne. Rosnąca liczba ludzi spędza mnóstwo czasu oglądając telewizję, czytając gazety, czasopisma, słuchając nagrań czy radia. W niektórych krajach np. dzieci już spędzają więcej czasu na oglądaniu telewizji niż na uczestniczeniu w zajęciach szkolnych"[4].

Wychowanie w demokracji do korzystania z mass mediów ma pomagać w zachowaniu własnego osądu i dokonywania rzeczywistych własnych wyborów. Młodzież trzeba nauczyć walki przeciwko wszechobecnym przekazom, pokusom, pobudkom, które serwują na co dzień mass media.

Środki masowego przekazu to potęga; edukacja i wychowanie muszą dostrzec swe obowiązki w rozwijaniu u uczniów zdroworozsądkowego rozumienia zjawisk kultury masowej. Bowiem środki masowego przekazu wywierają duży wpływ na każdy z elementów naszego świata, naszej kultury. Jak zatem ukształtować właściwe odbieranie przekazów medialnych przez młodego widza?

Rola edukacji medialnej w wychowaniu

Dużą rolę odgrywa tu technika medialna, która powinna być "realizowana czteropoziomowo: jako kształcenie ogólne, uczenie o strukturze środków masowego przekazu i procesach komunikacji, uczenie 'czytania' środków masowego przekazu uczenie wypowiadania się poprzez środki masowego przekazu"[5].

Punktem wyjścia w pedagogice medialnej powinno być założenie "odkamuflowania" mass mediów. Dobrą metodą jest nauczanie problemowe. Zadaniem nauczycieli byłaby pomoc uczniom w znalezieniu problemu, w zawetowaniu jakiejś wiadomości, treści. W procesie lekcyjnym nauczyciel powinien gromadzić "informacje" wypracowane przez uczniów w czasie ich pracy grupowej; niedopuszczalne jest, by nauczyciel podawał gotowe treści uczniom. Zmienia się rola nauczyciela z eksperta, który wie lepiej, w kierownika zespołu problemowego.

"Kiedyś obrazy filmowe utożsamiało się z repliką rzeczywistości, dziś kino odrywa się od tej zasady, pokazuje światy nierzeczywiste, wykreowane. Mówi się, że poczucie konsekwencji jest w nas, ale może też być niebezpieczne, bo kreuje się zatarcie granicy między fikcją a rzeczywistością. Odbiór wideo powoduje dystans u dorosłych, ale u młodych ludzi może prowadzić do zatarcia granicy między życiem a filmem"[6].

Młodzież pod urokiem telewizji

Młodzież fascynuje się urokiem telewizji, a zwłaszcza przedstawianymi w niej bohaterami i przeżywanymi za ich pomocą przygodami. Młodzież wychowana przez mass media ma wypaczony obraz świata i człowieka. Świat wartości tej młodzieży jest niski, co jest zasadniczą przyczyną trudności w nawiązywaniu kontaktów z grupą rówieśniczą. Ujawniają się w tym przypadku zaburzenia osobowościowe, charakterologiczne, jak: frustracja, impulsywność działania, niemożliwość przewidzenia skutków danego działania. Nasuwa się pytanie, co zatem robić, by zahamować niekorzystny wpływ mass mediów na młodzież?

Zadania edukacji filmowej

Ważną rolę w tej mierze odgrywa edukacja szkolna. Film powinien stać się nie tylko treścią, ale środkiem pracy wychowawczej.

"Zadaniem edukacji filmowej powinno być zarówno przygotowanie do odbioru filmu jak i do aktywnego uczestnictwa w życiu i kulturze oraz rozwijaniu społecznie wartościowych postaw dzieci i młodzieży (...). Oznacza to, że w ramach edukacji filmowej należy przekazywać taką wiedzę o filmie, która pomogłaby w uchwyceniu wiedzy o życiu i świecie przez film przekazywanej, wyznaczyć takie postawy wobec filmu, które prowadziłyby do przyjęcia aktywnych postaw społecznych"[7].
 
Odpowiednie ukierunkowanie treści przekazu medialnego może być skuteczną formą jednoczenia społeczeństwa i wychowania prospołecznego. Wiele do powiedzenia i działania w tej kwestii powinni mieć intelektualiści. Jako grupa społeczna obdarzona wysokim poziomem krytycyzmu winna zwracać się do telewizji, by ta zaczęła się wreszcie liczyć z różnicami w percepcji wśród społeczeństwa. Kreatorzy programów zamiast dostarczać rozrywki (często w aspołecznym ujęciu) powinni zacząć kreować wszechstronny rozwój osobowości człowieka; wyzwolić jego siły twórcze. W tym miejscu należałoby się zastanowić nie tylko nad tym, co mass media "robią z człowiekiem", ale co człowiek robi z mass mediami.

Sfera oddziaływań mass mediów

Najlepszą metodą w wychowaniu do mediów przez media wydaje się być metoda praktyczna polegająca na odgrywaniu przez dzieci ról, scen z filmu uprzednio obejrzanego. W klasach starszych warto by pokusić się o realizację własnego filmu, co z pewnością pomoże uczniom zrozumieć, jakim językiem posługuje się film. "Tak więc metody edukacji filmowej wtedy tylko okażą się skuteczne, gdy będą to metody aktywne, odwołujące się do wiedzy, wyobraźni i doświadczenia dzieci i młodzieży, gdy będą to zarówno metody wychowania przez film i wychowanie do filmu, gdy edukacja filmowa ujęta zostanie jako "uczenie się przez przeżywanie", jako szczególna manifestacja wychowania przez sztukę"[8].

Małgorzata Muniak

Przypisy:

1. Lipnik W., Wprowadzenie do problematyki "Odbiorca telewizji. Rola telewizji w jego życiu i relacjach ze światem. Podstawowe rozróżnienia", "Oświata i Wychowanie" 1989, nr 14, s. 14-19.
2. Koblewska J., Główne nurty i prądy humanistyki XX wieku a edukacja audiowizualna, "Oświata i Wychowanie" 1988, nr 20, s. 14-21.
3. Frycie S., Koblewska J., Rozwój edukacji audiowizualnej dzieci i młodzieży, "Oświata i Wychowanie" 1988, nr 20, s. 20-33.
4. Szmagalski J., Kształcenie kompetencji komunikacyjnych jednostek w dobie środków masowego przekazu, "Oświata i Wychowanie", 1989 nr 12, s. 43-47.
5. Zob. Szmagalski J., tamże, s. 43-47.
6. Świderska E., Media a przemoc: VIII Ogólnopolska Sesja Filmoznawczo-Metodyczna (Borki 5-8. XI. 1998 r.), "Nowa Szkoła", 1998, s. 52-54.
7. Depta H., Wychowanie filmowe dzieci i młodzieży, "Życie Szkoły", 1982 nr 3-4, s. 133-136.
8. Zob. Depta H., tamże, s. 43-47.