logo
Piątek, 29 marca 2024 r.
imieniny:
Marka, Wiktoryny, Zenona, Bertolda, Eustachego, Józefa – wyślij kartkę
Szukaj w
 
Posłuchaj Radyjka
kanał czerwony
kanał zielony
 
 

Facebook
 
Drukuj
A
A
A
 
Współczesna starość - czy można się do niej przygotować?
Czas Serca
 


Starość jest obecnie modna. Dużo się o niej mówi, pisze, dyskutuje. Jest to temat powszechny w debacie publicznej, podejmowany w publikacjach naukowych, stanowi pole zainteresowania polityków, instytucji państwowych, dziennikarzy. Jednocześnie coraz częściej zauważamy zjawisko zachłyśnięcia się młodością, coraz śmielej możemy mówić o kulcie młodości, obowiązku jej uwypuklania we wszystkich formach komunikacji społecznej.
 
Młodość jest swoistego typu obowiązkiem: musimy młodo wyglądać, posługiwać się młodzieżowym językiem i być na bieżąco ze wszystkimi sprawami świata młodości. Czy jest to jednak bezpieczny model życia? A z drugiej strony: Czy można przygotować się do starości? W jaki sposób należy to zrobić? Jak wygląda współczesna starość?
 
Czym jest starość?
 
Starość jest interpretowana i oceniana w różnorodny sposób. Niektórym jawi się jako czas realizacji niespełnionych marzeń, planów i odpoczynku od pracy zawodowej. Inni utożsamiają starość z lękiem, słabością, zależnością, podporządkowaniem. Starość dotyczy okresu życia człowieka w końcowej jego fazie. Jednak biologiczny proces starzenia zaczyna się w chwili narodzin i przebiega u każdego człowieka z różnorodną prędkością. Przyspieszają go lub spowolniają takie czynniki, jak status społeczny, środowisko kulturowe, cechy biologiczne organizmu, podejmowana aktywność zawodowa. Granica starości jest płynna, ponieważ w różnych społecznościach, kulturach, państwach jest ustalana w odmienny sposób, a wpływ na nią mają takie czynniki, jak przyjęte normy i wzory kulturowe, poziom rozwoju danego obszaru, struktura społeczna. Dlatego określenie progu starości dostarcza dosyć poważnych problemów.
 
W Polsce przyjmuje się, zgodnie z ustaloną przez państwo definicją wieku poprodukcyjnego, że jest to wiek 60 lat dla kobiet, a 65 dla mężczyzn [1]. A. Sauvy stwierdza: „nie ma zresztą żadnego sensu ustalać początku starości na 30 lat, na 60 lat, czy też na jakikolwiek inny wiek i przypuszczać, że od zakończenia procesu wzrostu aż do tego właśnie momentu nie dokonały się w organizmie żadne zmiany” [2]. A. A. Zych definiuje starość jako „nieunikniony efekt starzenia się, w którym procesy biologiczne, psychiczne i społeczne zaczynają oddziaływać względem siebie synergetycznie, prowadząc do naruszenia równowagi biologicznej i psychicznej bez możliwości przeciwdziałania temu, czyli jest to końcowy etap starzenia się; starość, jako okres życia następujący po wieku dojrzałym, jest pojęciem statycznym, natomiast starzenie się, jako proces, zjawiskiem dynamicznym; za początek starości przyjmuje się umownie 60. lub 65. rok życia, a nieuchronnym końcem starości jest śmierć” [3].
 
Starość jest zjawiskiem rzeczywistym, dotyczy nie tylko jednostek, ale również grup społecznych, które są coraz liczniejsze w społeczeństwie polskim oraz w społeczeństwie globalnym.
 
Stary człowiek w społeczeństwie
 
Zasadne w tym miejscu wydaje się pytanie o miejsce, jakie zajmują we współczesnym świecie ludzie starzy. Obecnie zachodzi niepokojące zjawisko wzrostu liczby osób w starszym wieku na wszystkich kontynentach i nasilenie tego procesu w szczególności na terenach Europy zachodniej i południowej oraz Ameryki Północnej [4]. Zgodnie z prognozami, globalizacja procesu starzenia się spowoduje w najbliższych 20 latach zwiększenie liczby ludności w wieku 60 lat i więcej do 1–1,5 mld na świecie, a w Polsce do 6,2–7,3 mln. W 2000 r. ludzi powyżej 60 roku życia było 600 mln, w 2050 r. będzie ich około 2 mld, co spowoduje, że liczba osób starszych (powyżej 60 roku życia) dorówna liczbie dzieci (od urodzenia do 14 lat) [5]. Na społeczne zróżnicowanie ludzi starych mają wpływ takie czynniki, jak płeć (wpływa istotnie na stan zdrowia, kobiety częściej zapadają na choroby przewlekłe, a mężczyźni na ostre stany chorobowe), wykształcenie (niższe wykształcenie kobiet ma wpływ na ich pozycję społeczną w okresie starości), wiek (wpływa na stan zdrowia i zależność osoby starszej od usług medycznych i opiekuńczych), miejsce zamieszkania (ludzie starzy żyją na wsi częściej w rodzinach wielopokoleniowych, w których otrzymują pomoc i materialne wsparcie, w miastach żyje więcej samotnych seniorów), źródło dochodu (najwyższe dochody mają seniorzy utrzymujący się z emerytur pracowniczych, w dużo gorszej sytuacji finansowej są osoby uzyskujące renty, emeryci-rolnicy oraz osoby, dla których podstawę utrzymania stanowi zasiłek pomocy społecznej).
 
Osobnym tematem jest postrzeganie starych ludzi przez młodsze pokolenia. Jak seniorzy są odbierani w otoczeniu społecznym? Czy starość jest zauważana przez młodych i jakie przyjmuje oblicza? Raport z badań CBOS Polacy wobec ludzi starszych i własnej starości ukazuje obraz osoby starszej w świadomości społeczeństwa polskiego oraz jego zależność od wielu czynników natury społecznej, ekonomicznej i politycznej. W badaniu przeprowadzonym przez CBOS w listopadzie 2009 r., zdaniem większości Polaków (87%), ludzie starsi są potrzebni społeczeństwu. Tylko 9% respondentów uważa, że są oni dla społeczeństwa raczej obciążeniem, a 4% nie ma zdania w tej kwestii. Odmienność odpowiedzi jest zależna od wykształcenia respondentów – im bardziej są wykształceni, w tym mniejszym stopniu postrzegają ludzi starszych jako obciążenie. Co ciekawe, osoby powyżej 65. roku życia uważają, że są dla społeczeństwa raczej obciążeniem, co może wynikać z ich niskiej samooceny lub świadczyć o niemożności znalezienia dla siebie miejsca w społeczeństwie. Aż 97% respondentów docenia rolę seniorów jako dziadków i babć, natomiast 95% respondentów docenia ich doświadczenie i wiedzę. Dla 92% badanych ludzie starsi są dobrymi sąsiadami, ponieważ zwracają uwagę na to, co się dzieje w ich otoczeniu. 88% respondentów docenia osoby starsze, ponieważ mają dużo czasu na zajęcie się działalnością społeczną. Co drugi respondent uważa, że osoby starsze są szanowane w sposób umiarkowany (odpowiedź: raczej tak). 31% respondentów nie dostrzega poszanowania osób starszych. Większość respondentów uważa, że osoby starsze są bardziej szanowane w ich bliskim otoczeniu niż w całym społeczeństwie, co wynika zapewne z utożsamiania się ze swoim otoczeniem. 24% ankietowanych uważa, że ludzie z ich bliskiego otoczenia traktują ludzi starszych zdecydowanie życzliwie, a 54% dostrzega umiarkowaną życzliwość. Wśród swoich znajomych obojętność wobec starszych dostrzega 16% badanych, a 2% widzi niechęć [6].
 
Problemy starości
 
Starość niesie ze sobą wiele problemów. Przede wszystkim następuje biologiczne starzenie się organizmu, dokuczają choroby, istnieje stała potrzeba przyjmowania leków. Wszystkie te czynniki mogą wpływać na społeczną izolację i negatywne nastawienie wobec życia. Problemy zdrowotne wiążą się zazwyczaj z innymi problemami, np. materialnymi, mieszkaniowymi, ograniczoną funkcją opiekuńczą rodziny. Zakończenie pracy zawodowej i przejście na emeryturę często wiąże się z pogorszeniem sytuacji materialnej, obniżeniem standardu życia, a czasami z ubóstwem. Problemy finansowe przekładają się na ograniczenie życia towarzyskiego i możliwości wykorzystania wolnego czasu w atrakcyjny sposób oraz ograniczenie życiowej przestrzeni, co często prowadzi do osamotnienia. Zwraca się również uwagę na coraz szerszy problem ageizmu [7], czyli dyskryminacji ze względu na wiek, która dotyczy najczęściej ludzi starszych i oznacza gorsze, niesprawiedliwe traktowanie, brak zaspokajania ich potrzeb, dla których uzasadnieniem są specyficzne cechy późnej dojrzałości i starości. We współczesnym świecie więzi człowieka starego z jego środowiskiem rodzinnym są na ogół dosyć słabe, co wynika głównie z rozluźnienia kontaktów międzypokoleniowych, będących wynikiem zmiany stylu życia, wczesnego usamodzielniania się młodych ludzi, jak również coraz bardziej rozwiniętej sieci pomocy społecznej.
 
Nieumiejętność przystosowania się do nowych sytuacji prowadzi często do problemów emocjonalnych. Kto może zatem pomóc seniorom w odnalezieniu się w kolejnej fazie życia, która przynosi wiele problemów i trosk? Na pewno takie działania mogą podjąć różnego typu instytucje i organizacje, które interesują się seniorami, stwarzając warunki do prawidłowego ich funkcjonowania. Mowa tu o takich instytucjach jak: domy pomocy społecznej (ich celem jest świadczenie całodobowej opieki oraz zaspokojenie potrzeb bytowych, społecznych i religijnych na poziomie obowiązującego standardu), dzienne domy pomocy (są to placówki pomocy społecznej typu otwartego, ich celem jest zapewnienie pomocy podopiecznym w organizacji ich życia), kluby seniora (ich zasadniczym celem jest stworzenie warunków do przyjemnego spędzania czasu wolnego, zaspokajania potrzeb wyższego rzędu), Uniwersytety Trzeciego Wieku (najbardziej rozpowszechniona, instytucjonalna forma edukacji ludzi starszych, są to placówki należące do systemu kształcenia ustawicznego), organizacje pozarządowe (oferują najczęściej wsparcie finansowe, rzeczowe, usługi) [8].

Starość a wychowanie
 
Jak się ma relacja starości wobec wychowania we wcześniejszych fazach życia, szczególnie w młodości? Przede wszystkim należy wyjść z założenia, że starość jest czasem, do którego należy się właściwie przygotowywać, tak jak człowiek przygotowuje się do prowadzenia dorosłego życia, podjęcia pierwszej pracy, założenia rodziny. Należy „wychować” człowieka do roli seniora. Człowiek starzeje się od chwili przyjścia na świat. Świadomość tej prawidłowości powinna wiązać się z jednoczesnym przygotowywaniem człowieka do kolejnych etapów życia, w tym do starości. Przygotowanie do starości powinno przejawiać się w działaniach na rzecz takiego poziomu życia, który zapewniłby człowiekowi w starszym wieku zaspokojenie wszystkich jego potrzeb bytowych, psychicznych i intelektualnych. Prawidłowe przygotowanie do starości jest najlepszym sposobem na godzenie się ludzi z wkraczaniem w ostatnią fazę życia, dostrzeganie w starości interesującego etapu, który może być drogą do spełnienia niezrealizowanych dotąd planów.
 
Wychowanie do starości spełnia w życiu człowieka bardzo istotne zadanie. Powinno być podejmowane już w rodzinie i obejmować takie aspekty, jak uczenie właściwego stosunku do osób starszych, kształtowanie postaw prozdrowotnych, zdobywanie wykształcenia i środków pozwalających na godne życie. O takie wychowanie jest coraz trudniej, ponieważ zanika model rodziny wielopokoleniowej, a rodzice mają coraz mniej czasu na przebywanie z dziećmi. Nadzieje pokładane są w szkole, która powinna podejmować kwestie starości. Jednak współczesny system edukacji problem przygotowania do starości traktuje marginalnie, wychodząc z założenia, że jest to okres życia zbyt odległy czasowo, by jego tematykę podejmować już w latach nauki szkolnej.
 
Inaczej sytuacja wygląda w odniesieniu do seniorów, którym obecnie proponuje się wiele form aktywności. Jest coraz więcej projektów, mających na celu animację osób starszych nie tylko do czynnego spędzania wolnego czasu, ale też do radzenia sobie z problemami starczego wieku. Można więc mówić o wychowaniu do starości w aspekcie edukacji młodego pokolenia, jak również właściwego przygotowania seniorów do zmieniających się warunków życia w fazie starości.
 
Przygotowanie i wychowanie do starości stanowi główne zadanie stawiane przed społeczeństwem polskim, ze względu na coraz większą liczbę osób będących w tzw. trzecim i czwartym wieku. Motywowanie do aktywności fizycznej i intelektualnej ma zasadnicze znaczenie w procesie wychowania do świadomie przeżywanej starości. Jego celem jest nie tylko ochrona zdrowia, zapobieganie niepełnosprawności i patologicznej starości, ale też brak uzależnienia od innych osób. Punktem wyjścia jest chęć zapewnienia seniorom możliwości samodzielnego funkcjonowania w najbliższym środowisku i możliwość utrzymania zdrowia. Głównym zadaniem szeroko pojętego wychowania do starości jest rozwijanie umiejętności planowania swojej egzystencji w taki sposób, by starość nie była dla człowieka fazą życia łączącą się z rezygnacją z aktywności fizycznej i umysłowej, ale żeby była stanem naturalnym, który będzie akceptowany zarówno mentalnie, jak i emocjonalnie.
 
Wychowanie do starości dąży też do zniwelowania stereotypowego spojrzenia na starość, które nadal jest mocno zakorzenione w polskim społeczeństwie i w innych krajach. Mimo specyficznych cech, problemów, ograniczeń, starość powinna być odbierana jako naturalny okres rozwoju człowieka, podobnie jak wcześniejsze fazy jego życia. Duży nacisk jest kładziony również na kształtowanie właściwych postaw wobec życia, pozytywnego nastawienia względem własnej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Umiejętność planowania swego życia i akceptacji dziejących się w nim wydarzeń pozwoli na dokonywanie zmian, które są wpisane również w starość. Należy zatem podjąć działania mające na celu wykorzystanie zasobów społecznych, jakie stoją za seniorami – ich doświadczenia, wiedzy, wolnego czasu, zaangażowania społecznego.
 
Ilona Gołębiewska 
Cywilizacja 42/2012
 
fot. Jarmoluk Photo | Pixabay (cc)
 
___________________________________
Przypisy:

[1] Interpretację tych progów może zmienić podpisana 1 VI 2012 r. przez prezydenta B. Komorowskiego ustawa emerytalna, wydłużająca czas pracy Polaków do 67. roku życia (ustawa przewiduje że od 2013 r. wiek emerytalny będzie wzrastał o trzy miesiące każdego roku, w ten sposób mężczyźni osiągną docelowy wiek emerytalny (67 lat) w 2020 r., a kobiety – w 2040 r.).
[2] A. Sauvy, Granice życia ludzkiego, [tłum. E. Łozińska], Warszawa 1963, s. 119.
[3] A. A. Zych, Słownik gerontologii społecznej, Warszawa 2001, s. 202.
[4] Zob. World Population Prospect, the 2010 revision, Old-Age Dependency Ratio 1-4 [online], United Nations, Department of Economic and Social Affairs, [dostęp: 29 VIII 2012], dostępny w Internecie: <http://esa.un.org/wpp/Excel-Data/population.htm>.
[5] Zob. G. Nowak-Starz [i in.], Społeczny obraz starości XXI wieku, w: Starość – obawy, nadzieje, oczekiwania. Wybrane zagadnienia z gerontologii, pod red. B. Zboiny, G. Nowak-Starz, Ostrowiec Świętokrzyski 2009, s. 17–18.
[6] Zob. Polacy wobec ludzi starszych i własnej starości [online], CBOS, Warszawa 2009, [dostęp: 29 VIII 2012], dostępny w Internecie: <http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_157_09.PDF>.
[7] Ageizm najczęściej dotyczy dyskryminacji ludzi starszych na rynku pracy (problemy ze znalezieniem pracy oraz z jej utrzymaniem w okresie poprzedzającym przejście na emeryturę), może dotyczyć również lekceważącego traktowania ludzi starszych, braku dla nich oferty rekreacyjnej i rozrywkowej. Termin wprowadził w 1969 r. R. Butler, porównując ageizm do innych form dyskryminacji, takich jak seksizm czy rasizm.
[8] Zob. A. Leszczyńska-Rejchert, Człowiek starszy i jego wspomaganie – w stronę pedagogiki starości, Olsztyn 2007.