logo
Piątek, 29 marca 2024 r.
imieniny:
Marka, Wiktoryny, Zenona, Bertolda, Eustachego, Józefa – wyślij kartkę
Szukaj w
 
Posłuchaj Radyjka
kanał czerwony
kanał zielony
 
 

Facebook
 
Drukuj
A
A
A
 
ks. Jan Hadalski SChr
Liturgia uświęcenia czasu – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Wykład liturgii godzin
Wydawnictwo Hlondianum
 


„Panie, otwórz wargi moje, a usta moje będą głosić Twoją chwałę”. Tymi słowami tysiące, a może i miliony katolików na całym świecie codziennie rozpoczyna swoje modlitewne, więcej – liturgiczne spotkanie z Panem Bogiem, włączając się we wspaniałą „Pieśń chwały […], głos umiłowanej Oblubienicy Chrystusowej” – jak napisał Paweł VI w konstytucji Laudis canticum wprowadzającej odnowioną przez Vaticanum II oficjalną modlitwę Kościoła nazwaną już nie Brewiarzem rzymskim, ale Liturgią godzin.
 
 

Wydawca: Wydawnictwo Hlondianum
Rok wydania: 2017
ISBN: 978-83-62959-66-2
Format: 176x250
Stron: 456
Rodzaj okładki: Miękka

 
  
  
  

 
ks. Łukasz Szczeblewski

Melodie hymnów brewiarzowych*
 

Codzienna modlitwa Kościoła, nazywana liturgią godzin, wykorzystuje dwa rodzaje tekstów. Pierwszą grupę tworzą teksty zaczerpnięte z Biblii (psalmy, kantyki, czytania), drugą stanowi twórczość religijna, do której zaliczamy między innymi hymny. Należą one do najstarszych utworów poetyckich w liturgii brewiarzowej. Ich bogata historia sięga późnej starożytności chrześcijańskiej.
 
Definicja, geneza, pierwsi twórcy
 
Pierwotnie greckim terminem hymnos określano pieśń pochwalną ku czci bogów, bohaterów, sławiącą także ważne wydarzenia i wartości. Podobne rozumienie hymnu przedstawia literatura chrześcijańska. Św. Augustyn definiował go jako cantus cum laude Dei (pieśń śpiewaną na chwałę Bożą). W wąskim tego słowa znaczeniu hymn jest zwrotkową pieśnią brewiarzową z tekstem nie pochodzącym bezpośrednio z Biblii, ale z poetyckiej twórczości Kościoła. Wszystkie przytoczone definicje wskazują wyraźnie, iż hymn jest formą z natury przeznaczoną do śpiewu.
 
Początków hymnów upatruje się na Wschodzie, gdzie heretycy poprzez różnego rodzaju pieśni szerzyli błędne nauki. Podobne utwory, broniące prawd wiary katolickiej, powstawały w środowisku chrześcijańskim. Za ojca hymnografii na Wschodzie uznaje się św. Efrema Syryjczyka (ok. 306-373 r.).
 
Charakterystycznym elementem jego hymnów był refren, który mogli wykonywać wszyscy wierni.
 
Na grunt zachodni hymny zostały przeniesione przez św. Hilarego z Poitiers (ok. 319-367 r.). Zaszczytne miano ojca hymnografii łacińskiej przyznaje się jednak św. Ambrożemu (ok. 340-397 r.). Jest on autorem takich hymnów, jak Aeterne rerum Condidor czy Deus creator omnium. Jego kompozycje powstały w oparciu o antyczną miarę poetycką tak zwanego dymetru jambicznego. Zbudowane są z 4 lub 8 czterowersowych strof. Warto w tym miejscu podkreślić, iż około 2/3 wszystkich hymnów brewiarzowych zostało napisanych według wzorca ambrozjańskiego. Działalność św. Ambrożego to początek złotego okresu hymnografii łacińskiej. Wśród innych zasłużonych twórców hymnów należy wspomnieć także Prudencjusza (zm. po 405 r.), Seduliusa (zm. 450 r.), Fortunatusa (zm. ok. 600 r.), autora Pange lingua oraz Vexilla regis. W okresie renesansu karolińskiego (IX-XI w.) twórcami hymnów byli między innymi Paweł Diakon (zm. 799 r.), Alkuin (zm. 804 r.) oraz Rabanus Maurus (zm. 856 r.), autor Veni Creator.
 
Hymny łacińskie stanowią najstarszą formę hymnodii. Oficjalnie zostały włączone do godzin kanonicznych przez św. Benedykta z Nursji (ok. 480-547 r.).
 
Na ziemiach polskich początki hymnografii sięgają XIII wieku. Pierwszym rodzimym hymnem jest najprawdopodobniej Gaude Mater Polonia z oficjum o św. Stanisławie Dies adest celebris, autorstwa Wincentego z Kielczy.
 
Ogólna charakterystyka melodii hymnów łacińskich
 
Pierwotnie melodie hymnów przekazywała tradycja ustna. Takiemu zjawisku sprzyjała niewątpliwie ich budowa metryczna oraz obecność rymów. Stąd też od VII do IX wieku w hymnarzach zamieszczano tylko ich teksty. Pierwsze zapisy melodii pochodzą z XI/XII wieku (niektórzy wskazują na wiek X). Początkowo była to notacja neumatyczna w postaci specjalnych znaków graficznych umieszczanych nad tekstem. Wraz z rozwojem notacji muzycznej zaczęto zapisywać melodie za pomocą nota quadrata. Inicjały kolejnych zwrotek zaznaczano innym kolorem (czerwonym, niebieskim). Pierwszy hymnarz, zawierający melodie do 207 hymnów, pochodzi z Werony (XI w.).
 
Łacińskie hymny oficjum to przede wszystkim śpiewy jednogłosowe. Pod względem stylu najogólniej ich melodie możemy podzielić na sylabiczne (gdzie w przeważającej części utworu na jedną sylabę tekstu przypada jedna nuta) oraz niesylabiczne. Do drugiej grupy należą kompozycje neumatyczne (gdzie najczęściej jednej sylabie odpowiada jedna neuma prosta – grupa 2 lub 3 nut) oraz melizmatyczne (z większą liczbą nut przypadających na jedną sylabę tekstu). Największą grupę wśród hymnów stanowią utwory sylabiczne. Zadecydowały o tym niewątpliwie względy praktyczne. Melodie o takim charakterze były łatwiejsze do zapamiętania i nie sprawiały zbyt wielkich trudności wykonawczych. Hymny o bogatej ornamentyce, gdzie pojawiają się neumy złożone (5 nut i więcej na jedną sylabę), pochodzą z okresu późnego średniowiecza.
 
Melodie hymnów łacińskich powstawały w oparciu o tak zwany system 8 skal kościelnych (8 modi). Największą liczbę hymnów komponowano w modus IV i VIII. Ich rozpiętość melodyczna (odległość między dźwiękiem najniższym a najwyższym) najczęściej nie przekracza oktawy. Ambitus poniżej oktawy prezentują utwory najstarsze, w późniejszych odnotowujemy nawet odległość duodecymy. Punkt kulminacyjny w warstwie melodycznej zazwyczaj przypada w drugim lub trzecim wersie.
 
Charakterystycznymi zjawiskami w hymnach są izosylabizm i izostrofizm. Z pierwszym mamy do czynienia wówczas, gdy występuje jednakowa liczba sylab w każdym wersie, natomiast drugie dotyczy jednakowej ilości wersów w każdej strofie. Dzięki temu tę samą melodię można wykorzystać do wielu tekstów bądź zastosować ten sam tekst do wielu melodii. Taka praktyka była dość powszechna, rzadko bowiem wykonywano hymn tylko na jedną melodię. Niewątpliwie ułatwiało to szybkie jej opanowanie przez zgromadzenie liturgiczne. Ponadto relacja między tekstem a melodią w hymnach nie jest tak ścisła jak w innych kompozycjach gregoriańskich, na przykład w antyfonach czy responsoriach. Melodia dostosowana jest zwykle do zwrotki pierwszej. Natomiast w kolejnych staje się ona czynnikiem bardziej autonomicznym, ponieważ mamy do czynienia z innym układem słów i akcentów. Podobne zjawisko zachodzi, kiedy ta sama melodia zostaje wykorzystana do różnych tekstów hymnów, jak na przykład w procesie adaptacji melodii hymnów łacińskich do tekstu w języku narodowym.
 
Oprócz hymnów o budowie zwrotkowej w historii występowały także hymny z refrenem. Najczęściej towarzyszyły one różnego rodzaju procesjom (hymny procesyjne), na przykład Gloria laus oraz Pange lingua gloriosi. W liturgii godzin kanonicznych należą one jednak do rzadkości.
 
Sposoby kształtowania melodii w hymnach brewiarzowych
 
Badaniem tego zjawiska zajmował się niemiecki uczony H. J. Werner, który wyróżnił kilka charakterystycznych schematów melodycznych:
 
a)  zestawienie szeregowe czterech wersów (ABCD), gdzie każdy posiada inną melodię, ale utrzymaną w tym samym modusie, na przykład Jesu redemptor omnium. Tego typu układ posiada około 50% hymnów brewiarzowych z polskich przedtrydenckich przekazów źródłowych;
 
b) powtórzenie melodii jednego z wersów, najczęściej pierwszego, w jednym z wersów kolejnych, na przyklad ostatnim (ABCA), wówczas powstaje pewnego rodzaju klamra muzyczna (na przyklad Jam lucis orto sidere) lub drugim (AABC), gdzie powstaje paralelizm dwóch pierwszych odcinków melodii, na przyklad Aeterne coeli gloria;
 
c) jednorazowa wariantowość, która polega na modyfikacji melodii jednego wersu i wykorzystaniu jej w jednym z wersów następnych (między innymi ABCA', ABCB', AA'BC), na przykład Creator alme siderum;
 
d) wielokrotna wariantowość jednego wersu (AA'A"A'), na przykład Agathae sacrae virginis;
e) wariantowość dwóch różnych wersów (ABA'B', AA'BB', ABB'A');
 
f) powtórzenie i wariantowość (AABA', ABA'A czy ABAB'), na przykład Lucis creator optime.
 
Podobne zjawiska zachodzą także w hymnach ze strofami o innej liczbie wersów.
 
Oficjalne księgi liturgiczne
 
Hymny łacińskie wraz z melodiami możemy dzisiaj odnaleźć w pochodzącym z 1912 roku Antiphonale Romanum. Po reformie soborowej w 1983 roku jako drugi tom odnowionego antyfonarza ukazał się Liber Hymnarius, gdzie między innymi zamieszczono około 350 hymnów. Ponadto w latach 2005-2008 opublikowano także cztery tomy nowej edycji Antiphonale Monasticum. Najnowszą księgą zawierającą hymny jest pochodzące z 2009 roku Antiphonale Romanum II, które zawiera kompletne melodie do nieszporów niedziel i świąt w roku kościelnym. We wszystkich wymienionych księgach melodie hymnów zostały zapisane za pomocą notacji kwadratowej.
 
Współczesne melodie hymnów liturgii godzin i ich edycje
 
Reforma Soboru Watykańskiego II dokonała weryfikacji istniejącej hymnodii łacińskiej. Ponadto w instrukcji Musicam Sacram zalecono, aby tworzyć nowe melodie do śpiewu oficjum w języku narodowym (n. 41). Powstały liczne adaptacje hymnów łacińskich oraz zupełnie nowe kompozycje, które zostały upowszechnione w wielu różnych edycjach.
 
W 1990 roku ukazał się zbiór Uwielbiajmy Pana. Śpiewy Liturgii Godzin. Hymny. Wydanie z harmonizacją, opracowany przez s. Marię Krystynę Gałuszkę. Zamieszczono w nim 420 melodii hymnów brewiarza. Znaczną część zbioru stanowią kompozycje napisane przez autorkę opracowania.
 
Typiczne melodie do liturgii godzin zostały zawarte także w wydawanym wielokrotnie zbiorze Psallite Domino Sapienter pod redakcją J. Waloszka i A. Kozaka. Dość obszerna część tego zbioru została poświęcona hymnom. Melodie podzielono na poszczególne okresy liturgiczne. Ponadto są one dostosowane do hymnów o różnej budowie (w zależności od wielkości strof i ilości sylab w poszczególnych wersach).
 
Ponad 90 melodii hymnów brewiarzowych, napisanych przez ks. Zbigniewa Piaseckiego (1916-2011), zostało zamieszczonych w jego autorskiej edycji Panu memu śpiewać chcę, która wydawana była już trzykrotnie (1997, 2002, 2010). Pewną ciekawostką jest fakt, iż odnotowujemy w niej obecność hymnów z refrenem oraz hymnów, gdzie zwrotki parzyste i nieparzyste mają różne melodie.
 
W 2012 roku ukazał się interesujący zbiór Wybrane hymny na Jutrznię i Nieszpory pod redakcją M. Bujalskiej i D. Nowak, który zawiera 246 melodii do 160 hymnów z Liturgii godzin oraz 33 pieśni, którymi można zastępować hymny w Officium Divinum. Znaczną część zbioru stanowią nowe melodie, napisane specjalnie dla potrzeb tej edycji. Ponadto znajdują się w niej muzycznie opracowane hymny o nietypowej budowie (na przykład ze strofą o trzech, pięciu lub sześciu wersach). Większość melodii posiada rytmikę ustaloną (metrum). Niektóre utwory utrzymane są w rytmice swobodnej (nie związane kryterium metrycznym). Wszystkie natomiast zostały opatrzone harmonizacją.
 
Warto także wspomnieć, że prawodawstwo liturgiczne dopuszcza w modlitwie brewiarzowej wykonanie pieśni kościelnej zamiast hymnu. Wykaz odpowiednich śpiewów zastępujących hymny zawarto w poszczególnych tomach Liturgii godzin.
 
Wykorzystanie hymnów brewiarzowych w liturgii mszalnej
 
Hymny w liturgii brewiarzowej spełniają ważne zadanie. Nadają odpowiedni ton modlitwie oraz pełnią rolę swoistego wprowadzenia do modlitwy. Podobnie mogą być wykorzystane w liturgii mszalnej jako śpiew na wejście.
 
Ogólne wprowadzenie do Mszału rzymskiego wśród funkcji śpiewu na wejście wymienia między innymi pogłębienie jedności zgromadzonych oraz wprowadzenie w misterium okresu liturgicznego lub obchodu świątecznego (n. 47). Doskonale te założenia można zrealizować śpiewem hymnu, który przypomina prawdy wiary i etapy historii zbawienia, jak również zapoznaje wiernych z życiem i cnotami świętych. Na szczególną uwagę w tym względzie zasługują hymny na różnego rodzaju uroczystości, święta i wspomnienia świętych. W przypadku niektórych obchodów liturgicznych repertuar śpiewów (pieśni religijnych) przedstawia się bardzo skromnie. Hymny godzin kanonicznych mogą więc stanowić wypełnienie tej luki repertuarowej i zostać z powodzeniem wykorzystane w liturgii mszalnej.
 
Zakończenie
 
Podsumowując, należy podkreślić, iż pod względem melodii hymny brewiarzowe cechuje duża różnorodność. Obecne prawodawstwo liturgiczne zaleca, aby były one śpiewane, szczególnie w oficjum odprawianym wspólnotowo (OWLG nn. 268, 280). Wówczas nadają one szczególnie uroczysty charakter danej celebracji, jak również przyczyniają się do czynnego i owocnego w niej uczestnictwa. Należy żywić nadzieję, że we wspólnym celebrowaniu liturgii godzin wykorzystywane będą chętnie zarówno nowe melodie, jak również kompozycje gregoriańskie, które stanowią wielkie bogactwo Kościoła.
 
 
 * Msza Święta 9/2014, s. 9-12.

Zobacz także
ks. Andrzej Orczykowski SChr
Celem sprawowania Mszy Świętej jest oddanie Bogu najwyższej czci, czyli uwielbienia (cultus latrenticus), a także dziękczynienie za otrzymane dobra (gratiarum actio, eucharistia). Mówimy zatem, że ze względu na Pana Boga we Mszy Świętej realizowane są dwa cele: latreutyczny i eucharystyczny...
 
ks. Mieczysław Piotrowski TChr.

Nasze życie na ziemi jest tylko jedno i jest ono niepowtarzalne. Pan Bóg nam przypomina, że po śmierci człowiek nie ma już żadnej możliwości powrotu na ziemię: „Nie zapominaj, że nie ma on powrotu” (Syr 38,21); „Postanowione ludziom raz umrzeć, a potem sąd” (Hbr 9,27). Wielu ludzi, którzy doświadczyli śmierci klinicznej, otrzymało od Boga dar poznania, że w chwili śmierci czeka nas sąd i że właśnie wtedy zadecyduje się nasze zbawienie (niebo lub czyściec) albo wieczne potępienie w przerażających cierpieniach piekła.

 
Hanna i Xavier Bordasowie

Miłość małżeńska jest największym skarbem każdej rodziny i jak każdy skarb musi być dobrze strzeżona. Pierwszą strażniczką małżeńskiej miłości jest wierność, dlatego też w pierwszych słowach przysięgi małżeńskiej pojawia się zapewnienie ze strony współmałżonków o wzajemnej wierności. Aby w niej wzrastać, potrzebujemy wzoru takiej postawy. Dla małżonków najlepszym przykładem dochowania tej wartości duchowej są św. Józef i Maryja.

 

___________________

 reklama
Działanie dobrych i złych duchów
Działanie dobrych i złych duchów
Krzysztof Wons SDS